Grenspalen zijn een belangrijk onderdeel van onze geschiedenis. Ze zijn weliswaar klein, maar de structuren die ze markeren zijn groot. Grenspalen, het woord zeg het al, duiden grenzen aan. Grenzen van onder meer gemeenten, jachtgebieden, landgoederen of waterschappen.

De grenzen waarop grenspalen staan, zijn niet per definitie eigendomsgrenzen. In het geval van gemeentegrenzen of waterschapsgrenzen laten de palen vooral zien wie over welk gebied gezag had of heeft. Bij landgoederen wordt de eigendom gemarkeerd, maar soms alleen bij de entree van het gebied. Grenspalen van een jachtgebied (jachtpalen) daarentegen staan rondom het hele gebied waar de exclusieve jachtrechten mogen worden uitgeoefend. Dan zijn er nog hectometer- en kilometerpaaltjes. Strikt genomen zijn dit geen grenspalen, maar bij de inventarisatie van 160 grenspalen rondom Den Haag zijn ze wel meegenomen. Dit omdat ze een infrastructuur markeren die wat zegt over het gebied en haar geschiedenis.

Een grenspaal bestaat uit de schacht en de kop. Er is een aantal types te onderscheiden. Zo is de schacht meestal rechthoekig of vierkant, eventueel met afgeschuinde hoeken, of rond. Een variant op de ronde paal is de achthoekige paal. De kop van de paal is meestal een halve bol, een diamantkop, een dekplaat of gewoon plat. Grenspalen zijn meestal gemaakt van natuursteen, zeker de oudere palen. Palen die later zijn geplaatst, met name door waterschappen, zijn ook vaak eenvoudige betonnen paaltjes. Echt afwijkend van deze hoofdtypes, zijn de hectometerpaaltjes. Ze hebben onregelmatige vormen en zijn gemaakt van basalt.

Wat betreft de hoogte onderscheiden we grofweg kniehoogte, heuphoogte en manshoogte (tot ruim 2,5 meter hoog). De meeste palen bevatten inscripties en wapenschilden, maar niet alle palen zijn gemerkt. Soms zijn ‘gewone’ stoeppalen, die gewoonlijk de grens tussen percelen en de straat markeren, hergebruikt als grenspalen. Deze zijn vaak achthoekig of rond en hebben gaten waar stangen in zaten. Ze zijn vrijwel altijd op heuphoogte.

Grenspalen zijn erfgoed, maar dat was tot voor kort niet vanzelfsprekend. Vooral amateurs brachten tot voor kort de grenspalen in ons landschap in kaart. Vanaf de jaren negentig gingen gemeenten en provincies ook het veld in om grenspalen te inventariseren. Ze vonden ze in de openbare ruimte en op grond van particulieren. Zo kregen deze kleine monumenten weer aandacht als bijzonder erfstuk van het verleden.

De diverse grenspalen in de openbare ruimte, zoals op straat of in de duinen, zijn vaak zo klein en onopvallend, dat ze gemakkelijk over het hoofd worden gezien. Dat is een gevaar voor het onderhoud en behoud van de palen. Want onbekend, maakt vaak onbemind. Daarnaast speelt de locatie van de palen een rol. Grenspalen markeren vaak gemeente overschrijdende structuren. Bijvoorbeeld de grenspalen tussen het waterschap van Delfland en Rijnland: deze bevinden zich in Den Haag, Wassenaar, Leidschendam en Zoetermeer. Wie is dan verantwoordelijk voor het onderhoud?

Daar komt bij dat veel palen in de loop der tijd vervangen zijn. Ze zijn dan als losstaand object niet meer bijzonder, maar ze markeren nog steeds een historische structuur. Het beschermen van die structuur is in de hedendaagse monumentenzorg heel normaal, maar loopt spaak als niet alle gemeenten waarbinnen de structuur valt meedoen aan het behoud.

Om die reden hebben de gemeentes Den Haag, Wassenaar, Voorschoten, Katwijk en Leidschendam samen met drinkwaterbedrijf Dunea en Staatsbosbeheer de handen ineengeslagen om de grenspalen én de waardevolle, kwetsbare structuren die ze markeren, binnen hun grondgebied in kaart te brengen. Op basis van een grondige inventarisatie bekijken de partijen vervolgens welke structuren of welke individuele palen bijzondere bescherming verdienen. Lees meer over de inventarisatie van de gemeenten in deze regio op de pagina inventarisatie.

Wilt u meer weten over grenspalen?

• http://nldo.blogspot.nl/ met dank aan de heer R. Schipper
• Rapport Grenspalen in de gemeente Den Haag van de Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer, geschreven en samengesteld door A.O.J. Meering
• Rapport gemeente Wassenaar J.H. Kamp